Rola fizjoterapii w sporcie

Klasyczna rola fizjoterapeuty w sporcie to przede wszystkim jego działania profilaktyczne, szczególnie w zakresie zmniejszania ryzyka nadmiernego zmęczenia, przeciążeń i obrażeń narządów ruchu. Jeżeli już doszło do uszkodzeń tkanek, to fizjoterapeuta wraz z lekarzem medycyny sportowej lub z innymi specjalistami bierze udział w kompleksowym postępowaniu leczniczym obrażeń narządów ruchu w sporcie. Problem ten dotyczy najczęściej odziaływań wobec profesjonalnych sportowców lub sportowców amatorów, osób aktywnych fizycznie na poziomie rekreacyjnym.

Aktywność fizyczna osób starszych – wyzwanie dla fizjoterapeuty

Działania fizjoterapeuty sportowego dotyczą coraz częściej osób w średnim wieku i osób starszych, które podejmują lub kontynuują aktywność fizyczną najczęściej w celu podtrzymania zdrowia. Należy pamiętać, że osoby te wymagają często dodatkowej diagnostyki klinicznej pod kątem dopuszczenia ich, częściowego dopuszczenia lub wykluczenia ich z uprawiania aktywności fizycznej. Dlaczego? Z powodu możliwych współtowarzyszących dysfunkcji i chorób nie tylko narządów ruchu, ale także narządów wewnętrznych, w tym możliwych chorób metabolicznych, zaburzeń koordynacji, równowagi i innych. Dlatego dobór metod treningowych, ćwiczeń leczniczych, wielkości stosowanych obciążeń i ich intensywności, a także rodzajów zabiegów fizykoterapeutycznych, musi być dostosowany do możliwości nie tylko narządów ruchu, ale także do dopuszczalnych reakcji układów krążenia, oddechowego i nerwowego.

Fizjoterapia sportowa u dzieci

Z drugiej strony równie ważne i trudne jest planowanie fizjoterapii sportowej u dzieci, szczególnie w okresie rozwojowym chrząstki stawowej, aparatu więzadłowego, zaburzeń w okresie wzrostowym młodego człowieka, tempa jego rozwoju układu kostnego względem zespołów mięśniowo-powięziowych i koordynacji ruchu. Kolejnym problemem dla fizjoterapeuty jest dobór ćwiczeń i obciążeń dla młodzieży w wieku 12-16 lat z punktu widzenia przywracania im siły mięśniowej, mocy, skoczności w kolejnych etapach fizjoterapii sportowej w ramach leczenia zachowawczego lub pooperacyjnego z wymienionych powodów. Trzeba mieć na uwadze, że wymienione cechy motoryczne i umiejętności ruchowe mają różne tempo fizjologicznego rozwoju. Brak zrozumienia tych procesów może prowadzić do sprzeczności wynikających z faktu, że te obciążenia, źle dobrane, mogą zakłócać rozwój psychomotoryczny młodego człowieka.

Znajomość dyscypliny sportowej i epidemiologii obrażeń kluczem efektywnej rehabilitacji

Podstawowymi informacjami przydatnymi w przygotowaniu fizjoterapeuty do pracy w sporcie są znajomość specyfiki dyscypliny lub dyscyplin sportowych i znajomość epidemiologii obrażeń występujących w tej dyscyplinie lub dyscyplinach sportowych.

Specyfika dyscypliny sportowej: cechy motoryczne, umiejętności ruchowe, charakterystyka obciążeń metabolicznych, jak i psychicznych, warunki rywalizacji sportowej, podłoże, odpowiedni sprzęt, dieta, uwodnienie itp.

Znajomość epidemiologii obrażeń w danej dyscyplinie sportowej: ta wiedza pozwoli przewidywać, jakie w danej dyscyplinie sportu występują najczęściej przeciążenia i obrażenia sportowe. Dzięki tej wiedzy należy przygotować się do pracy wraz z całym zespołem medycznym do odpowiedniej diagnostyki i specjalistycznych protokołów leczniczych, a w przypadku pracy fizjoterapeuty – także do specjalistycznych protokołów fizjoterapeutycznych. Dzięki tej wiedzy można też lepiej przygotować i dostosować warsztat pracy, sprzęt, aparaturę, zaopatrzenie ortopedyczne itp.

Interdyscyplinarność zespołu medycznego, w tym fizjoterapeuty, i jego doświadczenie

Zgodnie z polskim prawem zawodnika do 21. lub do 23. roku życia kwalifikuje do sportu lekarz medycyny sportowej lub lekarz certyfikowany Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej. Wzorcowe postępowanie diagnostyczne, kolejno postępowanie lecznicze, polega na współpracy lekarzy diagnostów, ortopedów traumatologów narządu ruchu, fizjoterapeutów i w miarę potrzeb innych specjalistów z dużym doświadczeniem pracy w sporcie. W profesjonalnym klubie lub w przypadku pracy w reprezentacji ważne jest, aby zespół medyczny, który na stałe opiekuje się zawodnikami, był obecny na treningach, meczach, imprezach sportowych. Ponadto zawodowy klub musi mieć dodatkowy ośrodek lub ośrodki, które w koniecznym przypadku przejmą zadania specjalistycznej diagnostyki i leczenia, w tym specjalistycznej fizjoterapii po obrażeniach narządów ruchu, z możliwością monitorowania tego procesu.

Postępowania diagnostyczne, zasady fizjoterapii i jej miejsce w kompleksowym leczeniu zachowawczym, operacyjnym obrażeń i schorzeń narządów ruchu w sporcie są znane i opisywane od wielu lat w literaturze. Jednak procedury diagnostyki funkcjonalnej dla potrzeb fizjoterapii, jak i protokoły postępowań fizjoterapeutycznych oraz kryteria powrotu osób do sportu po zakończonym leczeniu, w tym po zakończeniu etapowego postępowania fizjoterapeutycznego po przebytych obrażeniach narządów ruchu, nadal nie mają jednolitych standardów. Sytuację utrudniają też uwarunkowania związane częściowo ze zróżnicowaniem doboru diagnostyki funkcjonalnej do wieku, wieku rozwojowego i możliwych współistniejących chorób, które zmuszają do modyfikowania badań, testów funkcjonalnych.

W traumatologii sportowej badanie wykonywane przez lekarza specjalistę, uzupełniane jest badaniem funkcjonalnym wykonywanym przez fizjoterapeutę o określonych uprawnieniach, co wynika z odrębnych przepisów. Zawiera ono badanie podmiotowe, szczególnie wywiad z zawodnikiem (m.in. na temat uprawianej dyscypliny sportowej, mechanizmu urazu, warunków socjalnych, zawodowych i środowiskowych badanego). Ważnym elementem badania jest analiza subiektywnych odczuć pacjenta, szczególnie w zakresie odczuwanego przez niego bólu, poczucia stabilności stawu czy też całego ciała, możliwych obaw, komponenty emocjonalnej. Następnie przeprowadza się badanie przedmiotowe, które dotyczy lokalizacji anatomicznej obrażenia narządu ruchu, ewentualnie rodzaju stawu, uszkodzonych tkanek (więzadeł, chrząstki stawowej, mięśni lub/i ścięgien czy też kości). Wykonuje się cały szereg specjalistycznych testów, ocenę postawy ciała i jego symetrii, osi kończyn, lokomocji. Ocenia się palpacyjnie okolicę zajętą, grę stawową, ocenę ruchomości stawów, obrysów stawów i obwodów mięśni. Dodatkowo, poza wynikiem badania lekarskiego, ważne informacje dla fizjoterapeuty dostarczają w miarę potrzeb badania dodatkowe, w tym obrazowe.

Stosuje się w miarę potrzeb specjalne skale − kwestionariusze oceny funkcjonalnej, standardowe pomiary i testy funkcjonalne wykorzystywane przed rozpoczęciem fizjoterapii, w trakcie i po jej zakończeniu, sprawdzając postępy i efektywność fizjoterapii. Testy funkcjonalne muszą być dostosowane do rozpoznania klinicznego po dopuszczeniu zawodnika przez lekarza prowadzącego i fizjoterapeuty do ich wykonania. Służą ocenie jakości wykonywanych wzorców i zadań ruchowych oraz ocenie poziomu przywracanej sprawność narządu ruchu po przeprowadzonej fizjoterapii. Obecnie w leczeniu obrażeń narządu ruchu w sporcie należy stosować badania biomechaniczne, elektrofizjologiczne stosowane w celu weryfikacji wyników przeprowadzanych testów funkcjonalnych u zawodników, którzy po leczeniu obrażeń narządu ruchu chcą wrócić do uprawiania dyscyplin sportowych, w których dochodzi do dużych obciążeń dynamicznych narządu ruchu.

W przypadku obrażeń ostrych narządu ruchu, podostrych lub w przypadku stanów przewlekłych, obowiązują specjalistyczne procedury fizjoterapeutyczne. W traumatologii sportowej obrażeń tkanek narządu ruchu dąży się do prowadzenia specjalistycznego postępowania fizjoterapeutycznego dostosowanego do konkretnego rozpoznania klinicznego, wyboru sposobu leczenia (zachowawcze, czy też operacyjne lub coraz częściej wykorzystuje się leczenie w ramach terapii biologicznych). W przypadku leczenia obrażeń ostrych, wczesnego okresu po leczeniu operacyjnym, tempo wdrażania technik i metod fizjoterapii należy dostosować do tempa gojenia się tkanek, warunków biomechanicznych uszkodzonych stawów, wykonanej techniki operacyjnej (techniką otwartą czy też metodą artroskopii) i do rodzaju zastosowanego zaopatrzenia ortopedycznego. Współczesne protokoły fizjoterapii obrażeń tkanek narządu ruchu muszą uwzględniać uwarunkowania biologiczne gojenia się uszkodzonych tkanek, powrotu ich unaczynienia, unerwienia oraz ich przebudowy i adaptacji do obciążeń. Dzięki wiedzy pozyskiwanej w wyniku prowadzonych badań biomechanicznych wprowadzamy w protokołach kinezyterapii rozwiązania, które pozwalają w sposób bezpieczny dobierać rodzaj i zakres wykonywanych ruchów w stawach po przebytych obrażeniach, indywidualne monitorowanie stosowanych obciążeń. Kolejno postępowanie fizjoterapeutyczne musi być wieloetapowe. W ostatnich dwóch etapach postępowania należy dążyć do przywracania leczonym zawodnikom umiejętności i zadań ruchowych, w tym techniki użytkowej, specyficznej dla uprawianej dyscypliny sportowej i stopniowo motoryczności (siła, moc, skoczność, szybkość, wydolność fizyczną, wytrzymałość), pliometrii, koordynacji nerwowo-mięśniowej i innych składowych sprawności fizycznej.

Zakończenie leczenia i decyzja o powrocie zawodnika do treningu sportowego

Decyzję o zakończeniu leczenia obrażeń narządu ruchu i dopuszczeniu zawodnika do ponownego rozpoczęcia treningu po zakończonym leczeniu ortopedycznym i fizjoterapeutycznym w porozumieniu ze specjalistami, jak i z samym zawodnikiem podejmuje lekarz medycyny sportowej lub lekarz certyfikowany. Przydatna jest często konsultacja z trenerem, psychologiem czy też z trenerem przygotowania atletycznego.

Piśmiennictwo

1. Jegier A., Nazar K., Dziak A. (red.):Medycyna sportowa. Warszawa 2013.
2. Brotzman S.B., Wilk K.E. (red.): Rehabilitacja ortopedyczna. Tom I i II. Red. wyd. I polskiego: Dziak A., Wrocław 2008.
3. Donatelli R.A.: Rehabilitacja w sporcie. Red. polskiego wydania: Gnat R., Polska Edycja Elsevier Urban Partner, Wrocław 2011.
4. Donatelli R.A. (red.): Physical Therapy of the Shoulder. Wyd. 4., Edynburg 2004.
5. Brunkner P., Khan K. (red.): Kliniczna medycyna sportowa. DB Publishing, 2009.
6. Klukowski K. (red.): Medycyna Sportowa. Medical Tribune Polska, 2011-2012.
7. Mahon P.J.: Medycyna sportowa. Współczesne metody diagnostyki i leczenia. PZWL 2009.

Dr hab. Andrzej Czamara, prof. WSF
Specjalista w dziedzinie fizjoterapii
Rektor Wyższej Szkoły Fizjoterapii we Wrocławiu
Czynny fizjoterapeuta
kieruje Centrum Rehabilitacji i Edukacji Medycznej we Wrocławiu
Posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu fizjoterapii obrażeń narządów ruchu zawodników profesjonalnych klubów sportowych w rozgrywkach krajowych i europejskich
a także zawodników kadr narodowych.

Galeria