Rola kompleksowej rehabilitacji w porażeniu nerwu twarzowego

Parzysty nerw twarzowy (łac. n. facialis) wywodzi się bezpośrednio z mózgowia (oba nerwy twarzowe tworzą razem VII parę nerwów czaszkowych) (1). Jest to nerw o czynności zarówno motorycznej, jak i czuciowej (2).

Opisywany nerw bierze początek z pnia mózgu, w rejonie połączenia mostu i rdzenia (w kącie mostowo-móżdżkowym), w postaci dwóch korzeni. Dalej biegnie on w obszarze przewodu słuchowego wewnętrznego do kanału twarzowego kości skroniowej, a następnie wychodzi z czaszki przez otwór rylcowo-stukowy (2, 3). Po wyjściu tym otworem oddaje on gałęzie, które zaopatrują m.in. mięśnie mimiczne twarzy (1-3).

Czynność nerwu w aspekcie motorycznym sprowadza się nie tylko do kontroli mięśni wyrazu twarzy, ale także mięśnia strzemiączkowego w uchu środkowym, przez co bierze on udział w mechanizmie tłumienia głośnych dźwięków (4). W aspekcie czuciowym przenosi on część wrażeń smakowych (5). Ponadto czynność nerwu jest powiązana z fizjologią układu przywspółczulnego. Mianowicie zapewnia on unerwienie sekretomotoryczne gruczołów łzowych (produkcja łez) i gruczołów ślinowych (z wyjątkiem ślinianki przyusznej) (6).

Porażenie nerwu twarzowego to stan, który można zdefiniować jako nagłe osłabienie lub całkowity zanik (paraliż) mięśni po jednej stronie twarzy (7).

Porażenie nerwu twarzowego może mieć charakter idiopatyczny (porażenie Bella), a więc nie mieć uchwytnej przyczyny (7), z tym że istnieją publikacje, które upatrują się przyczyn w zaburzeniach funkcji neuroprzekaźników (8), zmianach temperatury – w tym w toku różnych zabiegów laryngologicznych (9) lub bezobjawowej infekcji wirusowej (10).

Niekiedy jednak porażenie nerwu twarzowego ma uchwytną przyczynę. Jak dotąd dowiedziono, że u podłoża tego schorzenia mogą leżeć zakażenia bakteryjne i infekcje wirusowe, zwłaszcza borelioza, zespół Ramsaya Hunta, zapalenie ucha środkowego i inne (10).

W praktyce fizjoterapeutycznej zdarza się także, że porażenie ma przyczyny mechaniczne, np. we wcześniejszym urazie kości skroniowej (10).

Do innych przyczyn mogą należeć nowotwory, w szczególności ucisk rozrostowy guza nowotworowego (np. nerwiak słuchowy lub guzy ślinianki przyusznej) (11, 12), a rzadziej naciek nowotworu złośliwego (13). Zgodnie z wyżej podanymi informacjami, uraz kości skroniowej będzie dotyczył odcinka nerwu biegnącego tą kością po stronie urazu, natomiast wpływ nowotworu obejmuje co do zasady odcinki wewnątrzczaszkowe.

Innymi przyczynami występującymi w literaturze przedmiotu są stwardnienie rozsiane (14), powikłania po zabiegach chirurgicznych, zwłaszcza laryngologicznych (operacje w obrębie ucha środkowego lub ślinianki przyusznej) (15, 16). Z ryzykiem porażenia nerwu twarzowego dodatnio korelują także niektóre choroby przewlekłe, tj. cukrzyca (17), nadciśnienie tętnicze (18), a także ciąża, poród i połóg (19).

W związku z tym, że część powyższych przyczyn odnosi się do stanów potencjalnie zagrażających życiu lub związanych z poważnymi dolegliwościami, fizjoterapeuta mający styczność z porażeniem nerwu twarzowego powinien przeprowadzić badanie podmiotowe w celu stwierdzenia, czy pacjent nie wymaga pomocy przyczynowej lekarza specjalisty. Należy bowiem zauważyć, że istnieją liczne przypadki niezdiagnozowanych chorób o różnym podłożu, które mogą manifestować się neurologicznie (20).

W badaniu przedmiotowym można z kolei stwierdzić osłabienie lub paraliż funkcji mięśni mimicznych, zwykle po jednej stronie twarzy, przy czym niekiedy porażenie nerwu utrudnia zamknięcie oka lub uśmiech po stronie porażenia (21). Wzmiankowanymi w literaturze objawami mogą być także opadanie ust lub powiek (22), a niekiedy utrata smaku w obszarze części języka (23). Objawem związanym z porażeniem nerwu wewnątrz czaszki, u jego początków, mogą być

cechy upośledzenia prawidłowej funkcji ucha wewnętrznego, w szczególności objawy nadwrażliwości na dźwięki pochodzące od mięśnia strzemiączkowego (4). Kryterium to wydaje się jednym z nielicznych, które pozwala fizjoterapeucie samodzielnie ocenić zakres porażenia na tle przebiegu nerwu (21). Ponadto można wskazać na utratę odruchu mrugania, ewentualne objawy okulistyczne (wysuszenie, podrażnienie spojówek, zmniejszone łzawienie) (22), objawy bólowe po określonej stronie twarzy związane z obustronną dyssynchronizacją motoryki mięśni lub brakiem ich rozluźniania wobec ruchów szczęki (24).

Należy przy tym pamiętać, że objawy mogą się różnić, zależnie od przyczyn i lokalizacji porażenia, ze względu na to nie należy więc odnosić do wszystkich przypadków doświadczeń z własnej praktyki fizjoterapeutycznej dotyczących idiopatycznego porażenia nerwu, gdyż zawsze się może zdarzyć przypadek o podłożu innym niż takie, z którym dotąd dany praktyk miał styczność.

Fizjoterapia odgrywa jak dotąd bardzo istotną rolę w leczeniu i rehabilitacji porażenia nerwu twarzowego. Podstawowe cele fizjoterapii w porażeniu nerwu twarzowego to: zapobieganie zanikowi mięśni, utrzymanie lub poprawa napięcia mięśniowego oraz przywrócenie prawidłowego funkcjonowania mięśni.